Wat zijn mogelijke momenten tijdens de vangst waarop je de belasting van de gevangen vis kan verminderen? Welke manieren bestaan er voor het bedwelmen en doden van vis? Bieden opties die beter zijn voor vis ook kansen voor de visser? Dat zijn een aantal vragen waar dit artikel antwoord op zal proberen te geven.
Onze kennis over het effect van de huidige vangst- en verwerkingsmethoden op het vissenwelzijn van doelsoorten voor de Nederlandse visserij is nog beperkt. Dit maakt het lastig om te komen tot praktische oplossingen om verbeteringen door te voeren. Als visser kun je jezelf wel richten op het zoveel mogelijk in leven houden van de vis totdat je de vangst aan boord doodt. In dit artikel proberen we momenten in het vangst- en verwerkingsproces aan te wijzen waar je als visser maatregelen zou kunnen nemen om het vissenwelzijn te verbeteren. Dit proces zullen we verdelen in het vangen, het binnenhalen en het doden van de vis.
1. Vangen van de vis
Bij het vangen van de vis zouden een aantal aanpassingen de impact op de vis kunnen verminderen. Het verkorten van de trekduur en een verminderde treksnelheid zorgt voor minder drukte in het net en minder beschadigde vis. Het gebruik van lichtere vismethodes, zoals de flyshoot- en pulsmethode, zorgen voor minder bodemberoering, waardoor er ook minder stenen en afval in het net komen. Dit is beter voor de vis doordat de slijmlaag minder schade oploopt. Ook is het beter voor de visser omdat zware objecten in het net voor gevaarlijke situaties kunnen zorgen. Daarnaast heeft het ook economische voordelen door de hogere kwaliteit van de vis en lagere brandstof- en onderhoudskosten. Tenslotte is dit ook beter voor het ecosysteem, want je hebt minder impact op het bodemleven.
Samengevat kun je als visser dus rekening houden met het welzijn door te kijken naar zaken als:
- trekduur;
- diepte;
- optuiging vistuig; en
- sleepsnelheid.
2. Binnenhalen van de vis
Bij het binnenhalen van het net wordt er erg veel druk op de vissen in het net uitgeoefend. Ten eerste door de zwaartekracht die meer druk uitoefent zodra het net voller zit. Daarnaast heb je ook nog te maken met de kracht van het water. Moet het net van diep komen, dan ligt er meer water op het net wat ook door zwaartekracht naar beneden wordt geduwd. Bij te veel druk kan bijvoorbeeld de zwemblaas van een vis knappen.
Zwemblaas kan knappen
Wanneer je een ballon meeneemt tijdens een duik, dan zal deze bij het naar beneden gaan in het water ineengedrukt worden. Ga je hierna weer naar boven, dan zal de ballon weer uitzetten. Vissen hebben holtes in hun lichaam die lucht bevatten net als de ballon. Ze kunnen hier onderwater lucht aan toevoegen of uithalen zodat deze holtes niet knappen. Dit doen ze bijvoorbeeld met de zwemblaas.
De meeste vissen hebben een zwemblaas. Dit is een blaas gevuld met atmosferische lucht of zuurstof. Als het net onderwater snel wordt opgehaald, dan veranderd de druk op de zwemblaas. De vissen kunnen zich dan niet aanpassen waardoor de met gas gevulde holtes zoals de zwemblaas knappen. Het knappen van de zwemblaas zorgt ook voor een minder mooie vis, waardoor de kwaliteit van je product ook afneemt. Alhoewel je beschadigingen misschien niet altijd kunt voorkomen, kun je proberen de druk, en dus ook de kans op beschadigingen, te verminderen door kleinere vangsten op te halen of door de hijssnelheid laag te houden.
Naar binnen hijsen of pompen van de vis
In de demersale visserij wordt de vis meestal aan boord gehesen. Hierdoor komen de vissen uit het water, waardoor ze meer moeite hebben met zuurstof opnemen. Daarnaast kan een vis zich niet verplaatsen buiten het water en wordt de druk in het net nog groter. Op sommige schepen worden de vissen aan dek in zeewater gehouden, maar dit zijn vaak kleine bakken met weinig water.
Een groot aantal platvissen in een net. Bron: ProSea
In de pelagische visserij wordt de vis het schip in gepompt. Het net wordt dan opgehaald achter het schip, waarbij de kuil met de vangst in het water blijft. Vervolgens kan een pomp aan het neteinde worden gemonteerd en kan de vangst samen met zeewater in de RSW-tanks worden gepompt. De vis blijft hierbij de gehele tijd in het water en staat hierdoor minder onder druk en heeft een betere toegang tot zuurstof.
Samengevat kun je als visser dus rekening houden met het welzijn door te kijken naar zaken als:
- snelheid van het net ophalen;
- blootstelling aan daglicht;
- blootstelling aan wisselende temperaturen;
- de hoeveelheid vis in het net; en
- tijd waarin de vis aan lucht is blootgesteld.
3. Doden van de vis
Als je kijkt naar de manieren waarop je een vis kunt vangen en binnenhalen, dan zie je dat de variatie heel groot is. Daarnaast verschilt het effect van zo’n proces ook weer per vissoort, vistechniek en vangstgebied. Ondanks al deze variatie liggen er mogelijkheden voor het verbeten van het vissenwelzijn.
Hierboven hebben we het al gehad over manieren om schade in het net te beperken door aanpassingen in het vangstproces. Verder liggen er mogelijkheden om het welzijn te verbeteren bij het verwerken en doden van de vangst. Zo is het voor het gewenste deel van de vangst het beste om de vis zo snel mogelijk te doden na het aan boord brengen van de vangst.
Voor het ongewenste deel van de vangst ligt de uitdaging bij het zo snel mogelijk weer terugzetten in de zee, waarbij ze zo min mogelijk schade en stress oplopen. Hieronder maken we een onderscheid tussen het verwerkings- en dodingsproces in de demersale visserij en de pelagische visserij.
Demersale visserij
Voor demersale visserijen is de vangstverwerking ondanks de verschillen in vistechniek redelijk vergelijkbaar. Zo komt de vangst in principe op een transportband terecht waar vissen worden gesorteerd, schoongemaakt en gestript. Een deel van de vangst komt dood aan boord, terwijl een ander deel van de vangst nog leeft aan het begin van het verwerkingsproces. Percentages verschillen per trek, want er zijn veel factoren die hier invloed op hebben, zoals de trekduur, maar ook de omstandigheden op zee zoals storm en hoge golven. Sommige vissen worden dus levend gestript. Uit onderzoek blijkt dat vissen hier niet gelijk door sterven, maar soms nog vele minuten leven zoals valt te lezen in dit rapport.
Vangst op de loopband naar de sorteerruimte. 
Op de band worden de vissen gesorteerd en gestript. 
Schoongemaakte en gestripte vissen.
Samengevat kun je als visser dus rekening houden met het welzijn door te kijken naar zaken als:
- versnellen van het verwerkingsproces voor de ongewenste vangst; en
- het beperken van verwondingen en stress in het verwerkingsproces.
Bedwelmen van de vis
Binnen de Nederlandse demersale visserij loopt al langer onderzoek naar een apparaat om vissen te bedwelmen voorafgaand aan het doden van de vis. De afbeeldingen hieronder geven een idee hoe dat eruitziet in de praktijk.
Bij semi-droog stunnen worden vissen via een lopende band langs een soort lepels geleid die onder spanning staan. Deze lepels zijn onderdeel van de elektrische stunningsmachine. Hierbij moet rekening worden gehouden met het feit dat optimale stroomsterkte en –duur voor iedere vissoort verschillend is. Bron: van de Vis et al., 2013 
De elektrische stunner aan boord van de Spes Nova. Je ziet de lepels boven de lopende band. Bron: ProSea
Dit systeem wordt toegepast in de aquacultuur, onder andere de zalmkweek, om de zalmen te doden. Echter, dit gebeurt op het land in (stilstaande) fabrieken/slachthuizen, wat een ander verhaal is dan aan boord van een bewegend schip met beperkte ruimte, waar ook nog sprake kan zijn van vervuiling door zand en zout. Het gebruik van apparatuur om de (ongewenste) bijvangst van de doelsoorten te scheiden voor het bedwelmen is ook aan te raden.
Elektrisch verdoven buiten water
Op de Spes Nova, het nieuwste schip van de Ekofish group, is er bijvoorbeeld een elektrische stunner geplaatst om de vissen eerst te bedwelmen voordat ze worden gedood. Dit bedrijf wil zich positief onderscheiden op de markt door aandacht te besteden aan het thema vissenwelzijn. Doordat de vissen het bewustzijn verliezen door de elektriciteit, ervaren ze minder stress en dit is beter voor het welzijn. Op onderstaande beelden zie je een voorbeeld van een stunner buiten water aan het werk.
Alhoewel het aan boord nemen van een stunner een positieve ontwikkeling is, staat het verdoven aan boord nog in de kinderschoenen. Bij de stunner aan boord van de Spes Nova is het advies van de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) niet opgevolgd. Het EFSA advies is opgesteld door een groep internationale onderzoekers en hun advies wordt door Europese overheden hoog gewaardeerd. Hun advies is hier te vinden.
Alhoewel het valt te prijzen dat de Ekofish group de eerste stap heeft gezet, is dit apparaat nog niet klaar om in de praktijk te gebruiken en moeten er eerst meer praktijktesten worden uitgevoerd om openstaande vragen te beantwoorden voordat dit apparaat breder ingezet kan worden binnen de sector.
Elektrisch bedwelmen in water
Een andere manier om vissen te verdoven is door gebruik te maken van een bak met zeewater waarbij de vissen zich tussen twee elektroden bevinden. In de afbeelding hieronder zie je eenvoudige tekening. Je hebt hiervoor ruimte nodig om een waterbak te plaatsen en je moet ervoor zorgen dat alleen de vis in de bak terechtkomt die je wil doden. Ook moet het veilig zijn voor de bemanning, een ‘droge’ stunner is vrij specifiek gericht op de vis die er onder ligt, maar water in combinatie met elektriciteit blijft een potentieel risico voor bemanningen aan boord.
Verhogen overleving
Ook zijn er onderzoeken gedaan om het verwerkingsproces te verbeteren voor een hogere overleving van de ongewenste vangst die weer overboord gaat (discards). Zo zijn er zogenaamde waterbakken getest in plaats van de droge stortbakken waar de vis normaalgesproken in terechtkomt bij het legen van het net. Helaas vielen de resultaten tegen, zoals valt te lezen in dit artikel.
Uiteindelijk levert het verbeteren van het verwerkings- en dodingsproces ook voordelen op voor de visser. Zo heeft dit een positieve invloed op de kwaliteit van de vis (minder stress) waardoor ook de houdbaarheid toeneemt. Daarnaast is het strippen van een bedwelmde vis makkelijker en veiliger voor de bemanning. Hier liggen dus kansen voor een win-win situatie, alleen de praktische toepasbaarheid is nog een probleem.
Pelagische visserij
In de pelagische visserij worden de vissen tijdens het verwerkingsproces mechanisch naar binnen vervoerd, gekoeld en gesorteerd. Ze worden hierna meteen ingevroren en ingepakt. Tijdens dit proces is een deel van de vangst al dood en een ander deel levend. Dit wisselt sterk, zo komt de vis bij sommige visserijen al min of meer dood aan boord, terwijl ze in andere visserijen nog zeer levendig zijn. Hierbij zie je ook dat er een groot aantal factoren van invloed zijn op het doodgaan van de vis.
Het deel van de vangst dat levend aan boord wordt gepompt komt in RSW-tanks terecht. Hierin worden de vissen gekoeld. Ook hier kan sterfte optreden door bijvoorbeeld zuurstoftekort in de tanks, al is dit nog niet onderzocht. Een deel van de vangst kan dit proces mogelijk overleven doordat door het koelen de lichaamstemperatuur van de vis afneemt waardoor hij nog minder lichaamsfuncties gebruikt en minder zuurstof nodig heeft. Hier is ook nog geen duidelijkheid over aangezien dit nog niet is onderzocht in de pelagische visserij. Vervolgens doorlopen de vissen het sorteringsproces en komen uiteindelijk in frosters terecht waarin de vissen worden ingevroren.
Alhoewel ook in de pelagische visserij mogelijk kansen liggen om het vissenwelzijn te verbeteren in het verwerkings- en dodingsproces, is er nog relatief weinig onderzoek gedaan naar dit onderwerp in de pelagische visserij. Onderzoek hiernaar staat wel op de planning. Verder is het belangrijk om te melden dat de gepresenteerde oplossingsrichtingen uit de demersale visserij niet of nauwelijks toepasbaar zijn op de pelagische visserij. Zo is het vangst- en verwerkingsproces anders en gaat het om andere volumes vis die moeten worden verwerkt en gedood. De nadruk ligt in de pelagische visserij nu dus vooral op het beter begrijpen hoe de verschillende stappen in het vangst- en verwerkingsproces het vissenwelzijn aantasten om vervolgens te zoeken naar manieren om het welzijn te verbeteren.
De eerste stappen zijn gezet, hoe verder?
Dit artikel laat nog maar eens duidelijk zien dat het omgaan met vissenwelzijn aan boord van een vissersschip andere uitdagingen kent dan vissenwelzijn in de viskweek of bij het sportvissen. Ook kunnen we stellen dat de eerste stappen zijn gezet om het vissenwelzijn aan boord te verbeteren. De verwachting is dat de aandacht voor dit thema, net als onze kennis over vissenwelzijn, snel zal toenemen. In dit artikel zullen we ook toekomstige ontwikkelingen op het gebied van vissenwelzijn die van invloed zijn op de visserijpraktijk opnemen en bespreken.