In gesprekken over vissenwelzijn gaat het vaak over pijn. Dit artikel gaat daarom over pijn bij vissen. Wat is pijn en hoe meet je dit? Kun je dit dan ook bij vissen meten? En als vissen pijn kunnen voelen, wat moeten we dan met die kennis? In dit artikel zullen we op deze vragen ingaan.
Wat is pijn?
Wanneer je een hete pan aanraakt of je teen stoot, dan doet dit pijn. Het is belangrijk dat je dan pijn voelt, want hierdoor laat je de hete pan meteen los. Daardoor bescherm je je lichaam tegen ernstige verwondingen en je kijkt voortaan beter uit als je een pan van het vuur haalt, oftewel; je lichaam beschermt zich ook tegen herhaling. Maar wat is pijn precies? En hoe werkt pijn? Om iets te kunnen zeggen over het voelen van pijn bij vissen, is eerst wat kennis over het voelen van pijn bij mensen vereist. Daar zal dit artikel verder op ingaan, want pijn is een ingewikkeld onderwerp. Zeker als je wil bepalen of en hoe dieren, zoals vissen, pijn voelen.
Pijn bij mensen
Pijn is een ingewikkeld onderwerp, ook bij mensen. Doordat mensen ervaringen van pijn kunnen uitwisselen is hierover al het een en ander bekend. Het fysieke proces van pijn en hoe dit zich vertaalt naar gedrag leggen we hieronder uit.
Reflex door nociceptoren
In de huid, spieren, botten en interne organen van mensen zitten nociceptoren. Dit zijn zenuwen die schadelijke prikkels registreren en soms een directe reactie geven. Leg jij je vinger op een hete pan, dan zorgen de nociceptoren voor de reflex om je vinger ervan af te trekken. Vervolgens wordt deze informatie ook doorgegeven aan je hersenen, zodat je de volgende keer tijdens het koken een pannenlap pakt. De nociceptoren registreren de volgende prikkels:
- verschillen in temperatuur (warm/koud);
- chemische prikkels, zoals zuren en gifstoffen; en
- druk of beschadiging van het weefsel.
Het bijzondere van deze zenuwen is dat ze alleen een signaal doorgeven zodra de prikkel sterk genoeg is. Zo reageren ze bijvoorbeeld niet op een aanraking, maar wel op fysiek geweld zoals een vuistslag.
De rol van ons ruggenmerg
Nadat deze zenuwen een schadelijke prikkel registreren wordt dit signaal versterkt en doorgezet naar het ruggenmerg. Het ruggenmerg geeft deze prikkel door aan de hersenen. Wat er vervolgens mee gebeurt bepalen de hersenen. Het zijn dus de hersenen die het signaal interpreteren en de schadelijke prikkel van een betekenis voorzien. Daar kun je dus pas ‘pijn’ gaan voelen. De hersenen kunnen een bepaalde pijn ook herkennen doordat je dezelfde pijn al eens eerder hebt ervaren. Onderstaande video laat het hele proces voor het voelen van pijn nog eens duidelijk zien.
Hersenen, waar het voelen van pijn gebeurt
Het voelen van pijn gebeurt dus in de hersenen. Hierbij spelen veel hersenonderdelen een rol, zoals de hersenschors, de hersenstam en allerlei tussengelegen gebieden. De thalamus ligt hiertussen en is als het ware een soort schakelstation centraal in het brein. Hoeveel pijn je uiteindelijk voelt bij een schadelijke prikkel is afhankelijk van meerdere factoren, zoals:
- persoonlijkheid;
- ervaringen;
- herinneringen;
- verwachtingen; en
- je emotionele toestand.
Dit zorgt er ook voor dat pijn bij ieder mens verschillend is. Er zijn iedere keer ook weer andere hersendelen betrokken bij de verwerking van schadelijke prikkels. Dit maakt pijn zo ingewikkeld! Hieronder zie je een hulpmiddel wat gebruikt wordt voor mensen om te bepalen hoeveel pijn iemand voelt.
Verschillende soorten pijn
Uit bovenstaande informatie blijkt duidelijk dat er nog veel schakels zitten tussen het waarnemen van een schadelijke prikkel met de nociceptoren en het voelen van pijn (emotie) in het brein. Dit zijn dus ook twee verschillende processen die vaak met elkaar verward worden. In discussies rond pijn is het van belang deze processen van elkaar te scheiden.
Verschil tussen pijn bij mensen en andere dieren
Bij de mens weten we inmiddels aardig wat over pijn. Dit komt doordat we kunnen praten en dus kunnen aangeven of iets pijn doet en hoe erg de pijn aanvoelt. Met dieren kunnen wij niet praten en hierdoor is het niet altijd met zekerheid te zeggen hoe ze de pijn ervaren. Zelfs voor een ander persoon is dit al lastig te bepalen, dus laat staan voor dieren.
Om het vermogen van dieren om pijn te voelen te bepalen, is het vergelijken van de hersenen en het zenuwstelsel met dat van de mens niet doorslaggevend. Zo zijn er binnen iedere klasse weer grote verschillen in hoe de hersenen eruitzien en werken. Daarnaast is het ene zoogdier het andere niet, zoals hieronder ook te zien is aan de hersenen van een kat (zoogdier) en de hersenen van een mens.
Ook tussen verschillende soorten vis zijn de hersenen en de prikkels die ze kunnen voelen anders. De enige manier waarop je kunt bepalen hoe een dier een gebeurtenis ervaart is door (neuro)fysiologische- en gedragsstudies uit te voeren. Bij fysiologische studies kijken onderzoekers naar hoe het lichaam werkt, waarbij ze dus onderzoek doen naar verschillende organen en systemen in het lichaam.
Vissen en pijn
Vissen zijn onderdeel van de gewervelden, oftewel dieren met een inwendig skelet en een wervelkolom. Ze hebben ook een zenuwstelsel en hersenen, zoals ook is te zien in onderstaand fragment van het programma ‘De Buitendienst‘ over pijn bij vissen.
Qua hersenen verschillen vissen van de mens. Zo heeft een vis in tegenstelling tot de mens geen hersenschors. Dit is het denkende brein. Ook heeft vis niet dezelfde onderdelen in het brein die we bij mensen in verband brengen met emoties. Hierdoor is lang gedacht dat vissen geen pijn of bewustzijn hebben. Deze conclusie is volgens de wetenschap echter veel te kort door de bocht en dit lichten we hieronder in dit artikel nog toe. Punt is dat we pas in de laatste decennia meer wetenschappelijke belangstelling tonen voor pijn bij vissen en hierdoor weten we steeds meer over pijn en bewustzijn bij vissen. Hier is ook een interessant artikel over geschreven in het blad Visionair. Het artikel is hier te vinden.
Onze kennis over vissen en pijn neemt toe
De laatste jaren komen we steeds meer te weten over het zenuwstelsel en het brein van vissen. Ondanks dat vissen bepaalde hersenonderdelen missen die wij mensen wel hebben, wil dat niet zeggen dat ze niks voelen. Zo reageert een vis wel degelijk op schadelijke prikkels. Dit is ook logisch, want als vissen dit niet zouden kunnen, dan is de kans om zich te beschermen en te overleven klein.
Inmiddels zijn bij meerdere vissoorten nociceptoren gevonden. Ook is aangetoond dat deze nociceptoren signalen sturen naar de hersenen van de vis en dat de hersenen hierop reageren. Tot zover verloopt het proces dus redelijk gelijk aan het proces bij mensen.
Maar het hebben van nociceptoren en het doorsturen van signalen naar de hersenen wil nog niet automatisch betekenen dat vissen ook pijn ervaren zoals wij mensen dat doen. Zo weten we inmiddels ook dat dit twee aparte stappen zijn en dat het voelen van pijn (emotie) in de hersenen begint.
De vraag binnen de wetenschap is dus vooral wat de hersenen van een vis doen met deze schadelijke prikkels, zoals ook duidelijk wordt uitgelegd in bovenstaande video. Zorgen ze ervoor dat vissen vooral reageren met reflexen en vermijdingsgedrag? Of zorgen de schadelijke prikkels voor een bewuste pijnbeleving en lijden? Aan de hand van meerdere gedragsstudies proberen onderzoekers hier antwoord op te geven.
Gedragsstudies met vissen
Onderzoekers kijken niet alleen naar de manier waarop de hersenen van een vis in elkaar zitten (de anatomie), maar ook naar het gedrag van vissen in reactie op schadelijke prikkels. Zo zijn er bepaalde gedragingen die gebonden zijn aan emoties. Dieren die ziek zijn of stress hebben, die gedragen zich dan ook anders. Deze gedragingen en emoties zijn bijvoorbeeld ontdekt bij onder andere apen, olifanten, dolfijnen en vogels.
Met vissen zijn ook gedragsstudies gedaan om te bepalen of ze pijn kunnen voelen. In onderstaande video krijg je uitleg over hoe onderzoekers dit proberen te onderzoeken.
Nadat uit bovenstaand onderzoek bleek dat schadelijke prikkels een effect hadden op het gedrag van de vis, waren onderzoekers benieuwd in hoeverre vissen zich bewust zijn van een pijnlijke prikkel. Vandaar dat er een ander experiment werd uitgevoerd om dit nader te onderzoeken, zoals in onderstaande video is te zien.
Op basis van deze experimenten blijkt dat vissen gedrag vertonen waaruit je kunt opmaken dat vissen in staat zijn om pijn te voelen. Uit alle onderzoeken blijkt ook dat vissen veel slimmer zijn dan dat wij mensen soms denken. Ze zijn in staat om heel complex gedrag te vertonen. Zo zijn sommige vissen in staat om samen te werken (zie onderstaande video) of om gereedschap te gebruiken om een beloning te ontvangen.
Vissen voelen (geen) pijn
Sommige onderzoekers zijn ervan overtuigd dat vissen pijn voelen, maar er zijn ook onderzoekers die dit betwijfelen. Een recent onderzoek bij kabeljauw laat zien dat na het doorboren van de onderlip met een vishaak het verwachte gedrag uitbleef. De verwachting was dat de vissen een stressreactie zouden vertonen en hun gedrag zouden aanpassen. Dit was niet het geval. Er was nauwelijks een verandering van gedrag te zien ten opzichte van kabeljauwen die geen vishaak in de onderlip hadden gekregen.
Het vermoeden van de onderzoekers is dat dit te maken heeft met de evolutie van de kabeljauw. De kabeljauw ‘graast’ de bodem af en komt regelmatig in aanraking met dieren als krabben. Krabben brengen met hun scharen schade toe, dit is vergelijkbaar met een vishaak. Dit gedrag is ook te zien bij karpers die hun bek kunnen beschadigen bij het eten van mossels. Ook andere roofvissen die zich bijvoorbeeld verwonden aan stekels van prooivissen vertonen weinig reactie. Dit is ook te zien in onderstaand filmpje.
Dit is dan ook logisch. Als een vis een prooi eet met stekels, dan zou het niet handig zijn als de vis snel pijn voelt in z’n bek. Zo’n vis kan dan nog steeds pijn voelen, alleen werkt het dan anders in de bek.
Verder zeggen onderzoekers ook dat je niet kunt spreken over ‘de vis’. Er zijn wel 20.000 tot 30.000 soorten vissen en daarvan zijn maar een paar vissoorten onderzocht. Het is dus lastig om te zeggen of al deze soorten op eenzelfde manier pijnprikkels verwerken.
Conclusie
Kortom, er zijn twee kampen in de discussie over pijn bij vissen. Het ene kamp zegt dat de afwezigheid van bepaalde onderdelen van de hersenen leidt tot de conclusie dat het voelen van pijn bij vissen afwezig is en dat bewuste pijnervaring alleen bij een beperkte groep dieren aanwezig is.
Het andere kamp stelt dat de afwezigheid van deze onderdelen niet uitsluit dat vissen bewust pijn ervaren. Vissen zouden een ander mechanisme hebben ontwikkeld voor het voelen van pijn, anders dan bijvoorbeeld bij mensen. Bij vogels ontbreekt het deel van de hersenen dat bij mensen gebruikt wordt om te zien, toch zijn vogels niet blind. Zo kwam een wetenschapper met de volgende vergelijking: ”Je kunt ook niet stellen dat mensen niet kunnen zwemmen omdat ze geen vinnen hebben. Dat kunnen ze namelijk wel, maar het werkt anders dan bij vissen”. Tot een soortgelijke conclusie kwam professor Victoria Braithwaite ook naar aanleiding van haar onderzoeken naar pijn bij vissen, zoals is te zien in onderstaande video.
Daarnaast is het van belang om je ook te realiseren dat vissenwelzijn meer is dan het ervaren van pijn. Het gaat bijvoorbeeld ook om het hebben van bewustzijn en gevoelens. Angst en stress zijn minstens zulke belangrijke aspecten van welzijn als pijn. Onze kennis over wat vissen precies voelen is beperkt, maar uit alle onderzoeken tot op heden blijkt duidelijk dat vissen wel een bewustzijn en gevoelens hebben. Dit is reden genoeg om ethische vraagtekens te plaatsen bij de manier waarop wij mensen met vissen omgaan.
Dit alles laat duidelijk zien hoe ingewikkeld dit onderwerp is en dat zal het voorlopig ook blijven. Wat ook duidelijk wordt is dat deze discussie rond pijn de publieke discussie beïnvloedt over vissenwelzijn. Het zou daarentegen goed zijn om de discussie te verschuiven van ‘wat’ vissen kunnen voelen naar ‘dat’ vissen kunnen voelen en hoe wij mensen daarmee om willen gaan. De Raad voor Dieraangelegenheden heeft in 2018 een advies uitgebracht over welzijn bij vissen. Hoe en wat hier in staat is te lezen in het artikel Hoe om te gaan met Vissenwelzijn?