Wereldwijd neemt het aantal beschermde gebieden op zee toe. Deze gebieden worden aangewezen met verschillende doelen:
- Behouden/verhogen van plant- en diersoorten en het natuurlijk functioneren van zeegebieden (biodiversiteit);
- Onderzoek kunnen doen naar de (ongestoorde) zee;
- Als visserijbeheersmaatregelen om visbestanden de gelegenheid te bieden voor herstel;
- Voor recreatieve (bijvoorbeeld gericht op duiktoeristen), esthetische (veel mensen houden van natuur) en educatieve voordelen.
Hieronder zullen we iets uitgebreider ingaan op deze vier verschillende doelstellingen van beschermde gebieden.
Biodiversiteit
In discussies over beschermde gebieden heeft men het vaak over biodiversiteit, maar wat is biodiversiteit nou eigenlijk? Als we spreken over biodiversiteit, dan hebben we het over het totaal aan verschillende soorten, leefgebieden (habitat) en genetische variatie. Al die verschillende soorten en leefgebieden hebben een functie binnen een ecosysteem. Soms is de functie van een bepaalde soort of een bepaald leefgebied niet meteen duidelijk voor mensen. Vaak zijn ze onderdeel van een veel groter en moeilijk te begrijpen ecosysteem.
Deze ecosystemen verlenen ook bepaalde diensten aan mensen, bijvoorbeeld voor de productie van zuurstof, bestuiving van planten (waaronder landbouwgewassen), waterzuivering en het beheersen van plagen. Het wegvallen van een bepaalde soort betekent niet automatisch dat een heel ecosysteem instort. In een ecosysteem met een hoge biodiversiteit kunnen de taken van een bepaalde soort vaak worden overgenomen door een andere soort.
Ecosystemen met een lage biodiversiteit zijn daarentegen veel kwetsbaarder. Ze zijn gevoeliger voor ziektes en kunnen zich minder snel herstellen na een verstoring (ziektes, plagen, storm). Daarom is wereldwijd afgesproken om het verlies aan biodiversiteit terug te dringen, zoals te zien is in onderstaande film.
De (mogelijke) voordelen van beschermde gebieden voor het behoud van de biodiversiteit zijn:
• behouden van verschillende leefgebieden;
• toename in het aantal bedreigde soorten en leefgebieden; en
• behoud van genetische variatie.
Onderzoek
Gebieden die reeds lange tijd beschermd zijn, zijn voor onderzoek van grote waarde. Door de biodiversiteit in deze gebieden te vergelijken met gebieden die niet beschermd zijn, kun je goed in kaart brengen wat het effect van menselijke activiteiten is op het ecosysteem. Dit noemt men ook wel referentiegebieden. Als je het effect van zandsuppletie of het effect van het vistuig op het ecosysteem wil bepalen, dan zal je een vergelijking moeten maken met een gebied waarin deze activiteiten niet zijn toegestaan om het effect te kunnen meten.
De uitkomst van het beschermen van een gebied voor onderzoek is dat je kunt aantonen of er een effect is en wat voor effect een bepaalde activiteit heeft. Zo zou je bijvoorbeeld kunnen aantonen dat zandsuppletie een groot effect heeft op het ecosysteem of juist niet. Datzelfde geldt ook voor het effect van verschillende visserijmethodes. Zonder referentiegebieden kun je oneindig blijven speculeren over het wel of niet schadelijke effect van bijvoorbeeld een bepaalde visserijmethode.
In theorie klinkt dit allemaal best logisch en eenvoudig, in de werkelijkheid is dat helaas niet het geval. Er zijn ook hier vele factoren die zulke onderzoeken naar effecten kunnen beïnvloeden (Welk gebied kies je? Hoe groot is het gebied? Hoe lang laat je het met rust? Op welke manier ga je het monitoren?).
Visserijbeheersmaatregel
Soms worden beschermde gebieden als visserijbeheermaatregel ingesteld om de visserij (op de lange termijn) te bevorderen. Je kunt een gebied sluiten in het kader van visserijbeheer om twee redenen:
- Om een overbevist visbestand te laten herstellen.
- Om een deel van het paaibestand te beschermen, als een soort van verzekering, voor onvoorspelbare gebeurtenissen of falend visserijbeheer.
Als je een gebied sluit vanuit een visserijbeheerdoelstelling, dan verwacht je dat binnen het gesloten gebied:
- de hoeveelheid vis die door vissers gevangen wordt (visserijsterfte) afneemt;
- dat het aantal vissen toeneemt (zowel commerciële als ook niet commerciële vissoorten);
- het gemiddelde gewicht en de gemiddelde grootte van vissen toeneemt;
- de totale hoeveelheid vis (in aantallen en in gewicht) toeneemt; en
- een hogere productie aan viseieren- en larven.
Buiten het gesloten gebied verwacht je dan:
- een toename in het aantal vissen; en
- een toename in de hoeveelheid viseieren- en larven.
Uit onderzoek blijkt dat de hoeveelheid en de gemiddelde grootte van vissen binnen onderzochte beschermde gebieden toeneemt. Vanuit de visserijbeheerdoelstelling is het daarentegen wel van belang dat ook de hoeveelheid vis buiten het gesloten gebied uiteindelijk toeneemt. In de praktijk is hier nog veel onduidelijkheid over, want het is lastig om aan te tonen of de totale hoeveelheid vis in beviste gebieden toeneemt door een gesloten gebied.
Recreatieve, esthetische & educatieve voordelen
Soms bieden beschermde gebieden ook voordelen voor recreatie. Het Great Barrier Reef in Australië is een goed voorbeeld van een beschermd gebied wat op meerdere manieren door mensen gebruikt kan worden. Sommige delen zijn volledig gesloten voor alle vormen van menselijke activiteit, terwijl sommige delen open zijn voor visserij of voor recreatie. Zo kunnen mensen in die gebieden bijvoorbeeld varen, duiken, snorkelen, vissen, waterskiën en genieten van de omgeving. Mensen uit allerlei landen bezoeken dit rif om te recreëren, waardoor dit rif ook weer veel financiële waarde heeft voor de Australische toeristensector.
Ook kunnen beschermde gebieden esthetische voordelen bieden. Mensen houden van de natuur en kunnen enorm genieten van de schoonheid van natuur. Door een gebied te beschermen kun je die natuurlijke schoonheid creëren en/of beheren.
Tot slot kunnen beschermde gebieden ook educatieve voordelen bieden. Door een gebied te beschermen tegen (sommige) menselijke activiteiten, kun je bijvoorbeeld meer leren over het effect van die activiteiten op het ecosysteem.
Duidelijkheid
Zoals je ziet kunnen er dus verschillende redenen zijn om een gebied te beschermen. Zo is duidelijk geworden dat beschermde gebieden ingesteld kunnen worden met een visserijbeheerdoelstelling, maar dat ze vaak ook om heel andere redenen kunnen worden ingesteld.
Internationale afspraken
Op wereldniveau (Verenigde Naties) zijn er afspraken gemaakt over het beschermen van zee- en kustgebieden. Die internationale afspraken worden weer vertaald naar Europees en nationaal niveau. Hierdoor zijn er veel partijen (beleidsmakers, wetenschappers, NGO’s en andere belangengroepen) die beschermde gebieden op de agenda hebben staan. Daarin schuilt het gevaar dat beschermde gebieden soms worden aangedragen als oplossing, terwijl er geen duidelijk probleem is. Voordat je een gebied besluit aan te wijzen als beschermd gebied, is het wel heel belangrijk om duidelijk te maken met welk doel je dat van plan bent. Alleen als het doel duidelijk is kun je:
- de juiste partijen betrekken;
- tegenstrijdige belangen goed afwegen;
- gezamenlijke doelstellingen en ambities bepalen.
Zonder een duidelijk gemeenschappelijk doel is het erg lastig om het succes te meten en bestaat er een grote kans dat partijen het beschermde gebied niet zullen respecteren. Het proces om tot een gemeenschappelijk doel te komen vergt daarentegen vaak vele jaren en dat kan zorgen voor irritaties en onbegrip.
De ervaring leert dat het desalniettemin erg belangrijk is om hier tijd voor uit te trekken, want bij de meest succesvolle beschermde gebieden werd uitgebreid de tijd genomen om alle belangrijke partijen te betrekken. Beschermde gebieden die snel werden aangewezen zonder duidelijk gezamenlijk doel waren een teleurstelling voor de betrokken partijen en werden nog lang achtervolgd door ruzie en onenigheid.